Kupców żydowskich najpewniej można było zastać w Dobrym Mieście podczas dorocznych jarmarków jeszcze w czasach, kiedy należało ono do Rzeczpospolitej (przed 1772 r.), jednakże stałymi mieszkańcami Żydzi stali się dopiero na początku XIX stulecia.
W dniu 22 kwietnia 1814 r. do Dobrego Miasta z Barczewa i Ornety przybyli członkowie trzech pierwszych rodzin żydowskich: Katz, Lewald i Stahl. Przedstawiciel tej ostatniej – Lippmann Abraham Stahl już miesiąc później zakupił za miastem działkę na cmentarz wyznaniowy. W lipcu 1814 r. przybyli członkowie kolejnych rodzin żydowskich: Friedländer, Sass i Schwarz, pochodzili m.in. z Kamienia Pomorskiego i Złotowa. W 1816 r. diaspora liczyła dziesięć rodzin. Pierwszym urzędnikiem kultu, kantorem oraz nauczycielem religii został Abraham Fabisch Neumann, który trzy razy w tygodniu przewodził wspólnym modlitwom. Odbywały się one w domu L. A. Stahla
Pierwsze dziecko urodziło się w rodzinie Lewaldów już 28 czerwca 1814 r. Pierwszy ślub odbył się 18 marca 1816 r. – za 26-letniego Hirscha Pinchasa Lewinsohna, pochodzącego z Kamienia, wyszła za mąż Rachela Hirsch. 4 czerwca 1816 r. zmarła Rachela Friedländer, którą pochowano jako pierwszą na dobromiejskim kirkucie
W związku z szybkim rozwojem liczebnym diaspory, w latach 20. XIX w. kupcy Stahl i Meirowski zakupili budynek z przeznaczeniem na dom modlitwy. Na piętrze domu stojącego na parceli nr 68, w przestronnym pomieszczeniu urządzono salę modlitw, natomiast pomieszczenia na parterze zaadaptowano na cele gminne, w tym mieszkania dla kaznodziei i nauczyciela. Renesans diaspory wiązał się z czasami działalności przewodniczącego gminy Eliasa Schwarza w latach 30.–60. XIX wieku. M.in. z jego inicjatywy założono stowarzyszenie Chewra Kadischa, wyznaniową kasę chorych, wzniesiono synagogę i mykwę. Synagogę zakończono budować w 1855 roku. Uroczyste otwarcie wraz z przeniesieniem zwojów Tory ze starej synagogi do nowej nastąpiło 2 września tegoż roku, w obecności przedstawicieli władz rejencji królewieckiej, burmistrza, radnych i mieszkańców miasta. W końcu lat 60. XIX w. w mieście utworzono żydowską szkołę powszechną dla ok. 80 dzieci.
Rok |
Liczba ludności ogółem |
Liczba Żydów |
Odsetek ludności żydowskiej |
1814 |
ok. 40 (8 rodzin) | ||
1816 |
ok. 45 (10 rodzin) |
||
1817/1818 |
ok. 70 (16 rodzin) |
||
1830 |
22 rodziny |
||
1840 |
2875 |
115 |
ok. 4,0% |
1871 |
4263 |
243 |
ok. 5,7% |
1875 |
4350 |
||
1880 |
4487 |
||
1885 |
212 |
||
1890 |
4504 |
212 |
4,7% |
1895 |
4571 |
161 |
3,5% |
1897 |
238 |
||
1905 |
4640 |
130 |
ok. 2,8% |
1914 |
85 |
||
1926 |
93 (28 rodzin) |
||
1933 |
5421 |
||
1938 |
6000 |
48 |
ok. 0,8% |
1939 |
5976 |
CMENTARZ ŻYDOWSKI W DOBRYM MIEŚCIE PRZY UL. GARNIZONOWEJ
Cmentarz wyznaniowy założono już w 1814 roku. W dniu 24 maja tegoż roku, miesiąc po osiedleniu się w Dobrym Mieście, Lippmann Abraham Stahl, pełniący funkcję przewodniczącego wspólnoty, zakupił działkę z przeznaczeniem na nekropolię. Znajdowała się ona poza miastem, po lewej stronie piaszczystej drogi wiodącej do folusza (Zur Walkmühle), później Pfeifenberger Allee (dzisiejszej ul. Garnizonowej). Pierwszą osobą pogrzebaną na kirkucie była zmarła 4 czerwca 1816 r. Rachela Friedländer, z domu Meirowski, żona Arona Itziga.
Cmentarz podzielony był na dwie części – starą i nową. Dominowały macewy wykonane z piaskowca, powszechne były tumby. Niektóre mogiły otoczone były metalowymi ogrodzeniami.
W 1913 r. Bertha Meirowski, wdowa po przewodniczącym gminy Leopoldzie Meirowskim, podarowała wspólnocie 5000 marek z przeznaczeniem na wzniesienie wokół nekropolii kamiennego muru. W podzięce fundatorce po zakończeniu inwestycji na cmentarnym murze umieszczono okolicznościową marmurową płytę.
Współcześnie wszelkie naziemne ślady po nekropolii zostały zatarte, na teren cmentarza prowadzi jedynie jedna z najpiękniejszych alei lipowych na Warmii. Najprawdopodobniej część nekropolii została zajęta przez budownictwo jednorodzinne u zbiegu ul. Garnizonowej i A. Mickiewicza.
CHEWRA KADISZA W DOBRYM MIEŚCIE
Bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza zostało powołane w 1846 r. przez Eliasa Schwarza, który został jego pierwszym przewodniczącym. W 1925 r. stowarzyszeniem zarządzał Adolf Hirsch, a skarbnikiem był Berthold Wittenberg.
OŚWIATA ŻYDOWSKA W DOBRYM MIEŚCIE
Pierwszym kantorem oraz nauczycielem religii ok. 1814 r. został Abraham Fabisch Neumann. Początkowo nauka odbywała się w sali modlitewnej w domu Lippmanna Abrahama Stahla, później w domu modlitwy przy ul. Murowej, a od 1855 r. w synagodze (w 1855 r. w czasie budowy synagogi religii nauczano w wynajmowanym pomieszczeniu na piętrze w domu Trepkowskiego).
W końcu lat 60. XIX w. w mieście utworzono żydowską szkołę powszechną, do której uczęszczało ok. 80 dzieci. W 1870 r. utworzono prywatną szkołę wyznaniową. Mieściła się ona w pomieszczeniach synagogi, w których w okresie międzywojennym mieszkali urzędnicy kultu. W czasie I wojny światowej na zajęcia z religii żydowskiej uczęszczało 16 dzieci.
Jednymi z pierwszych nauczycieli byli dr Goldstein i kantor Josef. Później zasad wyznania mojżeszowego nauczali: w latach 1874–1880 — Neumark, w latach 1880–1912 — Wolff Schüler (w 1911 r. obchodził jubileusz 50-lecia służby), w latach 1912-1917 – kantor Benno Heimann, później od ok. 1918 r. do 1924 r. — Kurt Haase, a na przełomie lat 20. i 30. XX w. — Ernst Bruno Laws.
Wszelkie informacje i uwagi, którymi chcesz się podzielić wyślij na adres: redakcja@wiadomosciwarminskie.pl
Polub nasz funapage na Facebooku – będziesz na bieżąco z informacjami.
a srał pies żydów
co to????????????????
Kultury? To prosze usunac wpis tego kogos zet.